Гісторыя навуковых даследаванняў

Нацыянальны парк «Браслаўскія азёры» з моманту яго абвяшчэння і да гэтага часу выступаў у якасці палігона для розных навуковых даследаванняў. На яго тэрыторыі ажыццяўляліся як комплексныя навуковыя даследаванні экалагічнай накіраванасці, так і навуковыя даследаванні, арыентаваныя на вывучэнне асобных кампанентаў ландшафтнай і біялагічнай разнастайнасці з мэтай забеспячэння іх аховы і ацэнкі магчымасцяў ўстойлівага выкарыстання.

Ядром аховы і аб'ектам прыродакарыстання служаць маляўнічы азёрны ландшафт і азёры Браслаўскай групы з прылеглай тэрыторыяй.

Даследаванні, прысвечаныя вывучэнню азёрных экасістэм.

Перыяд назапашвання ведаў аб азёрах ўключае галоўным чынам гідраграфічныя даследаванні і носіць апісальны характар. Найбольш раннія гідраграфічныя даследаванні азёр на тэрыторыі Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» выкананы афіцэрамі Генеральнага штаба ў сярэдзіне XIX стагоддзя.

У 1914-1916 гг. Віцебскай рыбагаспадарчай экспедыцыяй, арганізаванай па ініцыятыве Віцебскага губернскага земства І.Н. Арнольдам, П.Ф. Домрачавым, Л.В. Кліманскім і інш. было праведзена комплекснае лімналагічнае абследаванне Браслаўскіх азёр.

Было абследавана 68 азёр анкетнымі і 50 азёр палявымі метадамі даследавання.

   

У 20-30-я гады мінулага стагоддзя працягнуты  іхтыялагічныя даследаванні азёр. У 1926 годзе Савіцкім была зроблена спроба зрабіць першую батыметрычную здымку воз. Дрывяты, адкрыты вадамерны пост, які дзейнічаў працяглы перыяд і назіранні перарываліся толькі падчас Другой сусветнай вайны. Найбольш значны ўклад у вывучэнне азёр Браслаўскага Паазер'я ўнёс Е. Кандрацкі. Ім было абследавана і апісана больш за 50 азёр краю. Упершыню былі прыведзены падрабязныя марфаметрычныя і гідралагічныя характарыстыкі азёр, прааналізаваны вадазборныя тэрыторыі. Складзены баціметрычныя картасхемы для 10 азёр Браслаўскай групы.

Пасля Другой сусветнай вайны вывучэнне азёр носіць больш сістэматычны і паглыблены характар. Адбываецца інтэнсіўнае назапашванне комплекснай інфармацыі аб сучасных азёрах і фарміраванне факталагічнай базы Айчыннай лімналогіі. У сувязі з пачаткам інтэнсіўнага асваення прыродных рэсурсаў азёр змяніўся і характар вырашаемых праблем. Яны па большай частцы становяцца комплекснымі. Да традыцыйных лімналагічных даследаванняў дадаліся гідрахімічныя, гідрабіялагічныя, геахімічныя, палеанталагічныя, ландшафтныя, экалагічныя даследаванні, а таксама даследаванні іншых навуковых напрамкаў прыродазнаўчага характару. Гэты этап звязаны з пачаткам правядзення на азёрах рэжымных назіранняў з 1947 г. гідраметэаслужбай (Джяржкамгідрамет). З'яўляюцца першыя работы па кадастравай ацэнцы азёрнага фонду, па дадзеных уліку выдаюцца даведнікі «Кароткі даведнік рэк і вадаёмаў БССР» пад рэд. Цюльпанава (гідраграфічныя звесткі па 54 азёрах краю) і «Рэсурсы паверхневых вод СССР. Беларусь і верхняе Падняпроўе», дзе прыводзяцца звесткі па 30 азёрах Браслаўшчыны.

Комплекснае лімналагічнае вывучэнне Браслаўскіх азёр пачалося ў сярэдзіне 60-х гадоў XX стагоддзя супрацоўнікамі лабараторыі возеразнаўства Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта пад кіраўніцтвам прафесара А.Ф. Якушка. Развіццё геаграфічных метадаў дазволіла праводзіць даследаванні ў самых розных напрамках: палеалімналогіі і эвалюцыі (Волас, Поцех, Ільмянок, Мядзведна), геамарфалогіі, гідраграфіі, марфаметрыі катлавін, гідрахіміі, геахіміі ападкаў. Шматгадовыя даследаванні азёр Браслаўшчыны, уключаючы найбуйнейшыя азёры нацыянальнага парку, ляглі ў аснову навучальнага дапаможніка О.Ф. Якушка «Геаграфія азёр Беларусі» і манаграфіі «Беларускае Паазер'е». Былі вывучаны колькасныя і якасныя паказчыкі вадаёмаў гэтай групы, якія ляглі ў аснову комплекснай лімналагічнай класіфікацыі азёр Беларусі і распрацоўкі пашпартоў азёр. Пашпартныя дадзеныя ўвайшлі ў даведнік «Азеры Беларусі», у шэраг выданняў Беларускай Савецкай Энцыклапедыі.

У апошнія дзесяцігоддзі на вадаёмах Браслаўскага рэгіёну вядуцца даследаванні працэсаў эўтрафавання і забруджвання азёр. Вялікая ўвага надаецца пытанням вывучэння відавой біялагічнай разнастайнасці вадаёмаў, рэдкіх і рэліктавых відаў флоры і фауны, якасці вады і аховы найбольш унікальных экасістэм. Шырока праводзяцца комплексныя рыбагаспадарчыя абследаванні, вывучаецца гідрахімічны рэжым, кармавая база азёр, іхтыялагічны склад практычна на ўсіх азёрах Браслаўшчыны (больш за 40).

Комплекснае абследаванне і аналіз сучаснага стану азёр, распрацоўка неабходных мер аховы і вызначэнне шляхоў выкарыстання было праведзена пры распрацоўцы навуковага і тэхніка-эканамічнага абгрунтавання арганізацыі Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры».

   

У апошнія дзесяцігоддзі на вадаёмах Браслаўскага рэгіёну вядуцца даследаванні працэсаў эўтрафавання і забруджвання азёр. Вялікая ўвага надаецца пытанням вывучэння відавой біялагічнай разнастайнасці вадаёмаў, рэдкіх і рэліктавых відаў флоры і фауны, якасці вады і аховы найбольш унікальных экасістэм. Шырока праводзяцца комплексныя рыбагаспадарчыя абследаванні, вывучаецца гідрахімічны рэжым, кармавая база азёр, іхтыялагічны склад практычна на ўсіх азёрах Браслаўшчыны (больш за 40).

Комплекснае абследаванне і аналіз сучаснага стану азёр, распрацоўка неабходных мер аховы і вызначэнне шляхоў выкарыстання было праведзена пры распрацоўцы навуковага і тэхніка-эканамічнага абгрунтавання арганізацыі Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры».

  

На падставе папярэдніх лімналагічных даследаванняў, у 2013 годзе пад рэдакцыяй Уласава Б.П. (БДУ) выдадзены даведнік «Водныя рэсурсы Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры».

У 2016-2017 г.г. пры садзейнічанні БДУ была праведзена ацэнка ўплыву водных транспартных сродкаў, якія выкарыстоўваюцца ў турыстычны сезон на вадаёмах Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры», сфарміраваны пункты маніторынгу за станам якасці вады ў азёрах, а таксама распрацаваны мерапрыемствы, накіраваныя на зніжэнне нагрузкі на экасістэмы даследаваных вадаёмаў і стварэння спрыяльных умоў для нерасту рыб.

Пачынаючы з 2019 па 2021 год БДУ праводзіцца работа па вывучэнню сучаснага стану і распрацоўцы мерапрыемстваў па зніжэнні ўзроўню дэградацыі вадаёмаў Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры». Рэкамендацыямі навукоўцаў з'яўляецца правядзенне біяманіпуляцый метадам выкошвання вышэйшай воднай расліннасці ў мадэльных вадаёмах нацыянальнага парку з мэтай паляпшэння якасці вады, добраўпарадкавання пляжаў, месцаў купання, нерасціляшч і месцаў нагула рыб.

Даследаванні, прысвечаныя вывучэнню расліннасці.

На тэрыторыі Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» з 1999 г. вядуцца маніторынгавыя даследаванні лясоў. Штогод ЛРУП «Белдзяржлес» праводзяцца даследчыя работы на 2 пастаянных пунктах уліку 1-га ўзроўню нацыянальнай сеткі ляснога маніторынгу. Даследаванні праводзяцца па методыцы ICP-forest і накіраваны на ацэнку стану толькі драўнянага яруса.

Значны аб'ём работ, накіраваных на вывучэнне флоры нацыянальнага парку, выконваўся Інстытутам эксперыментальнай батанікі НАН Беларусі ў рамках падрыхтоўкі кадастру рэдкіх відаў фаўны і флоры, пачынаючы з 2001 г. у мэтах абгрунтавання ўключэння Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» ў агульнаеўрапейскую сетку ключавых батанічных тэрыторый, пад кіраўніцтвам А.М. Маслоўскага былі вылучаныя рэдкія і эталонныя насаджэнні нацыянальнага парку і складзена іх геабатанічная характарыстыка, выканана ацэнка стану біяразнастайнасці раслін і экасістэм міжнароднага значэння.  У 2009 годзе Нацыянальнаму парку «Браслаўскія азёры» нададзены міжнародны прыродаахоўны статус ключавой батанічнай тэрыторыі.

   

У рамках НІР «Вывучыць таксанамічны склад вышэйшых раслін Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» і скласці канспект флоры сасудзістых раслін» (Інстытут эксперыментальнай батанікі НАН Беларусі, 2010 г.) выканана ацэнка дынамікі відавога складу флоры сасудзістых раслін, выяўлены месцы вырастання, складзеныя анатаваныя спісы рэдкіх відаў, якія знаходзяцца пад пагрозай знікнення, распрацаваны меры па іх ахове.

У 2011 годзе на тэрыторыі нацыянальнага парку былі праведзены работы па вывучэнню біяразнастайнасці мохападобных і лішайнікаў, выдзелены ахоўныя віды. Па выніках шматгадовых даследаванняў флоры пачата серыя выданняў манаграфіі «Біялагічная разнастайнасць Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» - «Сасудзістыя расліны» і «Мохападобныя».

У 2012 годзе праведзены работы па вывучэнні відавога складу грыбоў (макраміцэтаў і мікраміцэтаў), якія растуць на тэрыторыі нацыянальнага парку (Інстытут эксперыментальнай батанікі НАН Беларусі), выдадзена манаграфія «Біялагічная разнастайнасць Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры». «Грыбы і лішайнікі». У 2015 годзе вывучана ліхена- і мікабіета стараўзроставых лясоў нацыянальнага парку.

Пачынаючы з 2016 года, і па цяперашні час, сіламі навуковага аддзела праводзіцца вывучэнне арэала распаўсюджвання баршчэўніка Сасноўскага на тэрыторыі нацыянальнага парку (раней даследаванні насілі эпізадычны характар). Сфарміравана сетка пунктаў маніторынгу інвазіунага выгляду, вызначаны найбольш эфектыўныя меры барацьбы з ім. 

З 2020 па 2021 гады навуковым аддзелам праводзіцца інвентарызацыя месцаў вырастання відаў дзікарослых раслін, занесеных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь на тэрыторыі Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» і яго ахоўнай зоны. Вывучаюцца рэдкія і тыповыя біятопы.

   

У 2021 годзе сабраны ўзоры рэдкіх відаў раслін, якія растуць на тэрыторыі нацыянальнага парку для наступнага генетычнага аналізу, якія папоўняць калекцыю рэдкіх і знікаючых відаў раслін, якая захоўваецца ў Рэспубліканскім банку ДНК чалавека, жывёл, раслін і мікраарганізмаў.

Даследаванні, прысвечаныя вывучэнню жывёльнага свету.

Першыя фактычныя дадзеныя па відавым складзе заапланктону азёр Браслаўскай групы атрыманы польскім даследчыкам Баўкевічам у 1937 годзе, дзе ўпершыню паказваецца новы для таго часу і рэдкі від - лімнакалянус. У пасляваенныя гады і аж да канца стагоддзя даследаванні ў асноўным праводзіліся ў кантэксце прадукцыйнай гідрабіялогіі, спісы відаў не прыводзіліся. Аднак і ў гэты час з'явіліся працы М.М. Драко і П.Г. Пятровіча, прысвечаныя відавому складу заабентаса, заапланктона і рэгістрацыі рэліктавых ракападобных. У 60-я гады мінулага стагоддзя дэталёва і комплексна абследавана возера Дрывяты з найбольш поўным спісам гідрабіёнтаў. Гідрабіялагічныя матэрыялы па абследаванні азёр Беларусі, ў тым ліку і Браслаўскага раёна лабараторыяй возеразнаўства (у асноўным 70-80 гг.) пад кіраўніцтвам А.Ф. Якушкі былі зведзены да канстатацыі толькі агульнай шчыльнасці і біямасы водных беспазваночных.

Асноўныя матэрыялы па відавым складзе заапланктону азёр Браслаўскай групы атрыманы лабараторыяй гідрабіялогіі ДНВА «НПЦ НАН Беларусі па біярэсурсах» у канцы мінулага і пачатку новага стагоддзя, якія ўвайшлі ў абагульняючыя работы Г.А. Галкоўскай з сааўтарамі (у 2001 г.) па калаўрутках і В.В. Вежнаўца па ракападобных (у 2005 г.).

Першыя звесткі аб іхтыяфаўне азёр Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» можна знайсці ў публікацыі Д.І. Біска, выдадзенай у 1934 г. Аўтар прыводзіць дадзеныя аб тым, што ў 20-30-х гадах ХХ стагоддзя сігамі (Чудскім і Ладажскім), а таксама рапушкай былі зарыбленыя больш за 100 азёр.

Найбольш інтэнсіўна іхтыяфаўна вадаёмаў нацыянальнага парку была вывучана ў другой палове мінулага стагоддзя (Баравік, 1954). Асобным напрамкам у гэты перыяд было вывучэнне складу кампанентаў ежы ўсяляемых відаў рыб (Драко, Стасенко, 1956). Больш падрабязна іхтыяфаўну асобных буйных азёр, такіх як Дрывяты і Новяты, вывучалі ў канцы 50-х гадоў мінулага стагоддзя з мэтай абгрунтавання акліматызацыі ў іх сіга чуцкага і карася срэбнага (Захаранкаў, 1958).

У 2006-2007 гадах праводзіліся работы па вывучэнні экапаразітарных хвароб сажалкавых рыб, распрацаваны мерапрыемствы па іх прафілактыцы і лячэнні.

У 2008 годзе праведзена ацэнка стану натуральных нерасцільнях рыбалоўных угоддзяў, прыдатных для вядзення рыбалоўнай гаспадаркі.

У 2018 годзе ДНВА «НПЦ НАН Беларусі па біярэсурсах» працягваліся работы па вывучэнні біялагічнай разнастайнасці вадаёмаў нацыянальнага парку: сучаснага стану папуляцыі рэліктавых ракападобных, як паказчыка экалагічнага статусу азёр нацыянальнага парку.

   

У 2019 годзе праведзена вывучэнне відавога багацця водных беспазваночных і створаны каталог воднай фаўны Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры».

Працы па вывучэнні арнітафаўны Браслаўскага рэгіёну праводзіліся задоўга да з'яўлення Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры». Да адных з самых першых даследаванняў птушак Браслаўшчыны ставіцца экспедыцыя пад кіраўніцтвам М.С. Долбика на воз. Богінскае ў 1954 г., па выніках якой былі абагульнены дадзеныя аб папярэдніх арніталагічных зборах і матэрыялах паўночна-заходняй частцы рэспублікі.

З пачатку 1980-х гадоў супрацоўнікі кафедры заалогіі і праблемнай лабараторыі асваення, рэканструкцыі і аховы жывёльнага свету Беларускага Паазер'я Віцебскага дзяржаўнага педагагічнага інстытута ім. С.М. Кірава пад кіраўніцтвам А.М. Дарафеева штогод праводзілі экспедыцыйныя работы па вывучэнні фауны птушак Браслаўскага рэгіёну. Комплекс Браслаўскіх азёр быў абраны адным з асноўных стацыянараў пры правядзенні маніторынгавых даследаванняў Беларускага Паазер'я.

Ужо ў першыя гады сістэматычнага вывучэння арнітафаўны Браслаўшчыны былі атрыманы новыя дадзеныя, якія гавораць аб яе самабытнасці і багацці рэдкімі відамі. Было высветлена, што возера Снуды з'яўляецца адным з самых унікальных месцаў з пункту гледжання прадстаўленых у рэгіёне птушак. На падставе вынікаў даследаванняў у 1985 г. прынята рашэнне аб стварэнні арніталагічнага заказніка мясцовага значэння. Плошча заказніка «Снуды» склала 2200 га, тэрыторыя ўключыла ўсю акваторыю возера з размешчанымі тут 11 астравамі агульнай плошчай 160 га. Два з астравоў (Лакіна і Турмас) – адносяцца да ліку найбуйнейшых у Беларусі. У перыяд стварэння заказніка ў ім рэгістравалі пражыванне каля 7 тысяч птушак 55 відаў.

 

   

У 1980-1990-я гады ў вывучэнні арнітафаўны Браслаўскага рэгіёна актыўны ўдзел прымалі віцебскія арнітолагі А.М. Дарафееў, В.П. Бірукоў, А.В. Навумчык, В.П. Казлоў, В.Я. Кузьменка і іншыя. Акрамя фауністычных даследаванняў, праводзіліся працы па паглыбленаму вывучэнню біялогіі некаторых груп птушак, у першую чаргу, водна-балотнага комплексу.

З утварэннем у 1995 г. Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» арніталагічныя навуковыя пошукі прынялі больш спарадкаваны і мэтанакіраваны характар.

У прыватнасці, праведзены НДР па заданнях «Інвентарызацыя месцаў вырастання рэдкіх відаў жывёл і раслін, занесеных у Чырвоную кнігу Беларусі, на тэрыторыі Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» (1999 г.); «Інвентарызацыя фауны і флоры Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» (2000 г.); «Падрыхтоўка кадастру месцавырастання рэдкіх відаў фауны і флоры Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» (2001 г.).

З 2004 г. у Нацыянальным парку «Браслаўскія азёры» ў рамках дзяржпраграмы НСМАА праводзіцца маніторынг дзікіх жывёл, якія адносяцца да аб'ектаў палявання і рыбалоўства, дзікіх жывёл, уключаных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь і ахоўных у адпаведнасці з міжнароднымі абавязкамі Рэспублікі Беларусь.

У рамках НДР «Правесці інвентарызацыю водна-балотных комплексаў у прымежнай паласе Беларусь-Латвія для ўдасканалення трансгранічнай прыродаахоўнай сеткі і распрацоўкі рэкамендацый па іх ахове» ў 2006-2008 гг. праведзена інвентарызацыя водна-балотных комплексаў і вывучаны жывёльны свет Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» і сумежных тэрыторый, якія мяжуюць з Латвіяй.

У 2011 годзе вялася работа па вывучэнні тэрытарыяльнай лакацыі і стану папуляцый рэдкіх і знікаючых відаў птушак нацыянальнага парку.

У 2020-2021 г. г. праводзіцца работа па выяўленні месцаў пражывання дзікіх відаў звяроў і птушак, занесеных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь на тэрыторыі Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» і яго ахоўнай зоны.

Герпеталагічныя даследаванні земнаводных і паўзуноў Беларусі былі пачаты ў канцы 19 стагоддзя, аднак да 80-х гадоў 20 стагоддзя фактычна не закраналі Браслаўскі раён. У сувязі з чым, інфармацыя аб батраха- і гярпетафаўне тэрыторыі тычыцца апошніх 30-35 гадоў.

Пачатак даследаванням у рэгіёне сучаснай тэрыторыі Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» быў пакладзены падчас экспедыцый Пікуліка М.М. у пачатку 80-х гадоў. У выніку, на стацыянарах у раёнах ваз. Паўднёвы Волас, Дрысвяты, в. Дрысвяты, Мялка, Пашавічы, Друя былі праведзены даследаванні земнаводных і паўзуноў, якія дазволілі ўсталяваць пражыванне 8 відаў земнаводных.

У наступных даследаваннях 2006-2008 гг., праведзеных ўздоўж Беларуска-Латвійскай мяжы (шырынёй 10 км) былі выяўлены чырвонабрухая жарлянка і вуж звычайны. У 2010 годзе выканана абследаванне тэрыторыі нацыянальнага парку, прысвечанае выяўленню ўчасткаў аўтадарог, якія характарызуюцца высокай смяротнасцю земнаводных, для якіх распрацаваны рэкамендацыі па захаванні лакальных папуляцый земнаводных.

   

У 2011-2012 г.г. у адпаведнасці з рэгламентамі нацыянальнай сістэмы маніторынгу навакольнага асяроддзя ў Рэспубліцы Беларусь ДНУ «Інстытут эксперыментальнай батанікі ім. В.Ф. Купрэвіча НАН Беларусі» праведзены комплексны маніторынг экасістэм (лясных, водных, балотных, лугавых і інш.) Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры».

У 2020 годзе вялася праца па вызначэнні базавай шчыльнасці птушак у сярэднім па нацыянальным парку. Разлічана заамаса бесхрыбтовых відаў жывёл у кожнай функцыянальнай зоне нацыянальнага парку метадам глебавых раскопак з ручной разборкай пробаў.

Штогадовым выніковым навуковым дакументам нацыянальнага парку (вядзецца з 2004 па 2021 г.г.), у якім сканцэнтраваныя вынікі назіранняў за прыроднымі працэсамі і з'явамі на яго тэрыторыі з'яўляецца «Маніторынг з'яў і працэсаў у прыродных комплексах Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры». «Летапіс прыроды». З 2013 года мы ўдзельнічаем у праекце Хельсінкскага ўніверсітэта «Летапісы прыроды Еўразіі», асноўная мэта якога супрацоўніцтва з ААПТ і іншымі даследчымі арганізацыямі на тэрыторыі былога СССР, дзе праводзяцца зборы звестак у фармаце Летапісу прыроды. У рамках праекта, у 2019 г. Нацыянальны парк «Браслаўскія азёры» зарэгістраваны ў глабальнай базе дадзеных па аб'ектах біяразнастайнасці GBIF (гэта незалежная міжнародная супольнасць, якая забяспечвае свабодны доступ да дадзеных біялагічных калекцый і іншых крыніц інфармацыі аб распаўсюджваннi відаў).