Маніторынг

НАКІРУНКІ НАВУКОВАЙ ПРАЦЫ

Для забеспячэння правядзення комплекснага маніторынгу экасістэм у адпаведнасці з рэгламентамі нацыянальнай сістэмы маніторынгу навакольнага асяроддзя ў Рэспубліцы Беларусь, створана лакальная сетка пунктаў назірання комплекснага маніторынгу экасістэм нацыянальна парку.

Асноўнымі задачамі комплекснага маніторынгу з'яўляюцца:

збор, абагульненне і аналіз наяўнай інфармацыі пра экасістэмы Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры»;
кантроль і якасная ацэнка складу і структуры экасістэм Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» (у разрэзе іх катэгорый);
ацэнка стану лясных экасістэм Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» па сукупнасці крытэрыяў, заснаваных на біяіндыкацыйных паказніках;
ацэнка стану балотных і лугавых экасістэм Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» па сукупнасці крытэрыяў, заснаваных на біяіндыкацыйных паказніках;
ацэнка стану водных экасістэм Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» па сукупнасці крытэрыяў, заснаваных на біяіндыкацыйных паказніках на азёрах Паўднёвы Воласа, Дрывяты, Снуды, Богінскае, Альбенеўское, Бярэжа, Ельна, Струста;
выяўленне асноўных пагроз, што аказваюць негатыўны ўплыў на стан лясных і балотных экасістэм Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры», на маніторынгавых маршрутах;
ацэнка эфектыўнасці рэжымаў аховы і прыродакарыстання на тэрыторыі Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры»;
прагноз дынамікі стану экасістэм Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» па выніках маніторынгавых назіранняў;
аналіз флоры Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры», выяўленне месцаў вырастання відаў раслін, занесеных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь ці раслін, якія падлягаюць прафілактычнай ахове;
выпрацаванне рэкамендацый для прыняцця кіраўніцкіх і праектных рашэнняў у дачыненні прыродных комплексаў Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры»;
назапашанне вынікаў маніторынгу прыродных экасістэм Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» і іх прадастаўленне зацікаўленых органам дзяржаўнага кіравання, дзяржаўным прыродаахоўным установам, навуковым арганізацыям, грамадскасці і іншым.

Размеркаванне тэрыторый Нацыянальнага парку
«Браслаўскія азёры» па экасістэмах.

Лакальная сетка пунктаў назірання комплекснага маніторынгу экасістэм Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» складаецца са 119 пастаянных пунктаў назіранняў (далей ППН), у тым ліку: у лясных экасістэмах – 55 пунктаў назіранняў, з якіх 2 дзейных ППН маніторынгу лясоў (занесены ў рэестр НСМАА), 45 дадаткова закладзеных ППН (у частцы расліннага свету) і 8 пунктаў уліку (у частцыжывёльнага свету); у лугавых і балотных экасістэмах – 8 пунктаў назірання, з якіх 5 ключавых пляцовак маніторынгу лугавых і балотных экасістэм (у частцы расліннага свету) і 3 пункты ўліку (у частцы жывёльнага свету); у водных экасістэмах – 18 пунктаў назірання, з якіх 13 ключавых пляцовак (у частцы расліннага свету) і 5 пунктаў уліку (у частцы жывёльнага свету). Ацэнка ступені праяўлення пагроз экасістэмам нацыянальнага парку праводзілася на 24 маніторынгавых маршрутах, з якіх 4 – у частцы расліннага свету і 20 – у частцы жывёльнага свету (12 – праз лясныя экасістэмы, 5 – праз лугавыя і балотныя і 7 – праз водныя экасістэмы) і 14 пастаянных пунктаў назіранняў закладзена ў месцах вырастання папуляцый тых відаў раслін, якія ахоўваюцца (11 сасудзістых, 2 імхі і 1 лішайнік).

Стан лясных экасістэм па выніках маніторынгу

Стан лясных экасістэм Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» варта прызнаць добрым. У лясах пераважаюць «здаровыя» дрэвастоі (55,56%); доля «здаровых з прыкметамі паслаблення» складае 40,0%; «саслабелых» – 4,44%. У сярэднім індэкс жыццёвага стану дрэвастояў складае 89,6%, а лясныя насаджэнні характарызуюцца як «здаровыя з прыкметамі паслаблення». Сярод абследаваных дрэў (больш за 2200 штук) дамінуюць дрэвы без прыкмет паслаблення (72,02%). Колькасць саслабелых дрэў складае 23,25%, моцна саслабелых – 3,17%, што ссыхаюцца – 0,13%, сухастойных і снеголомных – 1,43%. Па ступені дэфаліяцыі 69,71% усіх ацэненых дрэў не маюць прыкмет пашкоджання. Астатнія 30,29% ахарактарызаваны як пашкоджаныя, пры гэтым на слабапашкоджаныя дрэвы прыходзіцца 26,17%; сярэднепашкоджаныя – 3,94%; моцнапашкоджаныя – 0,18%. У сукупнасці сярэдняя дэфаліяцыя жывых дрэў складае 10,7% (вар'іруючы па пастаянных пунктах назірання ад 5,3% да 19,8% і па пародах – ад 6,3% да 22,0%). Горш усяго стан дрэў дуба, сярод якіх больш за палову (58,2%) – саслабелыя, тут таксама адзначаны найвялікі долевы ўдзел моцна саслабелых дрэў – 10,2 % і сухастойных – 9,1% і толькі 21,8% дрэў – здаровыя. Такі стан дрэў дуба выкліканы, перадусім, высокім векам дрэў (каля 150 гадоў) і ўмовамі месцавырастання.

Размеркаванне дрэў абследаваных на ППН дрэвастояў Нацыянальнага парку

«Браслаўскія азёры» па катэгорыях жыццёвага стану.

Энтамапашкоджаннямі і хваробамі аслаблены стан 5,2% абследаваных дрэў, з максімальнай ступенню пашкоджання 28,0% у дуба, 20,0% у вяза, 13,9% у алешыны чорнай. Шкоду стану дрэў наносяць лістаедныя насякомыя. На лісцяных дрэвах адзначаецца наяўнасць гнілля, выкліканага фітапатагеннымі грыбамі. Да хваробаў схільныя дрэвы хваёвых парод: на адзінкавых хвоях і елках сустракаюцца ракавыя захворванні (3,2% абследаваных дрэў хвоі і 7,0% – елкі). У ясянёвых насаджэннях адзначаецца паражэнне каранёвых сістэм дрэў гніллём – 3,7%. Антрапагенавы фактар у сярэднім з'яўляецца прычынай пашкоджання 2,9% дрэў у лясных экасістэмах. Найбольш часта дрэвамі, якія пашкоджваюцца, апынуліся хвоі – 5,3% абследаваных дрэў і бярозы – 2,2%. З ліку пагроз антрапагенавай прыроды найболей істотныя механічныя пашкоджанні дрэў і пажары, выкліканыя рэкрэацыяй у санітарна-ахоўнай зоне вакол азёр, ссячэнні лесу і падсочка дрэў бярозы.

Размеркаванне абследаваных на ППН у лясных экасістэмах Нацыянальнага парку

«Браслаўскія азёры» дрэў розных парод па катэгорыях жыццёвага стану.

Відавы склад падросту ў насаджэннях нацыянальнага парку вельмі размаіты. Пераважна ўва ўсіх фітацэнозах у падросце дамінуе елка; у сухіх і свежых хвойніках – хвоя; у полідамінантных дрэвастоях у падросце і другім ярусе шырока пададзены шырокалісцевыя пароды. Відавы склад і фітацэнатычныя асаблівасці падлескавага яруса і наглебавага покрыва захоўваюць рысы, характэрныя для карэнных фітацэнозаў.

Арнітафауна ў лясных экасістэмах досыць багатая і пададзена двума экалагічнымі комплексамі: лясным і драўняна-хмызняковым, што характэрна для натуральных лясоў з малой доляй гаспадарчага ўплыву. Найбольш шматлікімі і шырока пашыранымі ляснымі відамі з'яўляюцца берасцянка Fringilla coelebs, пеначка-ляскотка Phylloscopus sibilatrix, пеначка-ценькаўка Phylloscopus collybita, заранка Erithacus rubecula, чорны дрозд Turdus merula, чорнагаловая валасянка Sylvia atricapilla. На адным з пунктаў назірання ў лясных экасістэмах адзначаны від птушак, уключаны ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь – беласпінны дзяцел Dendrocopos leucotos. Таксама ў лясных экасістэмах шырока пашыраны віды, што маюць міжнародную прыродаахоўную значнасць: пеначка-ляскотка Phylloscopus sibilatrix (2-я SPEC катэгорыя) і слонка Scolopax rusticola, чубатая сініца Parus cristatus (3-я SPEC катэгорыя).

Фаўна глебавых нехрыбтовых лясных экасістэм характарызуецца вялікім краявідным багаццем і высокай экалагічнай разнастайнасцю (асабліва выяўлена для лясоў з перавагай лісцяных парод), што рэдка сустракаецца ў лясах паўночных рэгіёнаў краіны і сведчыць пра высокую разнастайнасць і добры стан глебавай подсцілкі і лясных экасістэм у цэлым. Пра высокую прыродаахоўную значнасць лясоў нацыянальнага парку сведчыць і наяўнасць на пунктах маніторынгу відаў нехрыбтовых, якія ахоўваюцца: жужаль фіялетавая Carabus violaceus (на 4 пунктах), жужаль крацістая Carabus cancellatus (на 2 пунктах) і гнаявік вясновы Geotrupes vernalis (на 2 пунктах). Фактары, што негатыўна ўплываюць на фаўну глебавых нехрыбтовых, не выяўлены.

Стан лугавых і балотных экасістэм паводле вынікаў маніторынгу

Вынікі маніторынгу лугавых і балотных экасістэм Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» сведчаць пра тэндэнцыю скарачэння занятых травянымі супольнасцямі плошчаў з прычыны зняцця ці абмежавання сенакосна-пашавага рэжыму і зарастання драўняна-хмызняковай расліннасцю; некаторыя змены у краявідным складзе і агульным зніжэнні кармавой каштоўнасці на фоне падвышэння прадукцыйнасці травастояў з прычыны бур'янізацыі (разрастання буйнатраў'я); крытычнай лакалізацыі і знікнення рэдкіх і гаспадарча каштоўных супольнасцяў. Асноўнай пагрозай з'яўляецца зарастанне драўняна-хмызняковай расліннасцю, перазалужэнне. Меры па ахове: сенакос і сенакосна-пашавы рэжым.

У дачыненні арнітафаўны лугавыя і балотныя экасістэмы нацыянальнага парку маюць даволі значны спіс відаў птушак. Дзякуючы наяўнасці розных біятопаў (аблесеныя і закушчаныя пляцоўкі берага, падбалочаныя паніжэнні, блізкасць населеных пунктаў, мурожныя лугі і пашы), тут сустракаюцца прадстаўнікі ўсіх экалагічных комплексаў, іх суадносіны прыкладна роўныя. Наяўнасць даволі шырокага спіса відаў птушак, якія маюць статус аховы, пацвярджае высокую значнасць нацыянальнага парку як асабліва ахаванай прыроднай тэрыторыі.

Суадносіны экалагічных комплексаў птушак на маніторынгавых маршрутах у лугавых і балотных экасістэмах Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры»

Часткова ўлік арнітафауны праводзіўся на маршруце, што праходзіць праз тэрыторыю былых торфараспрацовак. Парушаныя балотныя масівы з'яўляюцца тэрыторыямі, у высокай ступені схільнымі да антрапагенавых змен. У выніку змен, што адбываюцца ў экасістэмах падчас іх забалочвання, гэтыя ўгоддзі могуць актыўна выкарыстоўвацца вялікай колькасцю птушак, пераважна драўняна-хмызняковага і ўзбярэжна-воднага экалагічных комплексаў, для гнездавання і кармлення. Вялікая сярод зафіксаваных на маршрутах доля відаў птушак, якія ахоўваюцца як на тэрыторыі краіны (вялікі бугай Botaurus stellaris, шэры журавель Grus grus, кагалу Pandion haliaetus, каршачок Falco subbuteo), гэтак і відаў, якія маюць міжнародную прыродаахоўную значнасць (11 відаў, уключаных у спісы SPEC).

Вынікі маніторынгу энтамафаўны глебавых нехрыбтовых на дадзенай тэрыторыі паказваюць на тое, што аднаўленне парушаных балот знаходзіцца на пачатковых стадыях, хоць краявідны склад і экалагічная структура супольнасці маюць агульныя рысы з натуральнымі балотамі пераходнага і нізіннага тыпаў.

Суадносіны экалагічных груп па біятрапічнай прымеркаванасці
ў супольнасці жужаляў на пунктах уліку ў балотных экасістэмах
Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры»

Аналіз фаўны натуральных балотных і лугавых экасістэм паказаў, што для іх характэрныя тыповыя віды дадзеных месцаў рассялення. На дадзеных тэрыторыях адзначаны від птушак, уключаны ў Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь – шэры журавель Grus grus. Пагроз стану лугавых і балотных экасістэм пры аналізе супольнасцяў індыкатарных груп фаўны не выяўлена.

Стан водных экасістэм па выніках маніторынгу

Абследаваныя пастаянныя пункты назірання характарызуюць стан водных экасістэм як устойлівы і мала схільны да антрапагенавай нагрузкі. Існуючыя пагрозы агульнай біяразнастайнасці і таксанамічнай унікальнасці комплексу выяўляюцца ў слабой ступені. Аднак для шэрагу азёр існуюць пагрозы забруджання пры працягу будаўніцтва на малым вадазборы і значным павелічэнні рэкрэацыйнай нагрузкі. Асноўныя пагрозы водным экасістэмам застаюцца ранейшымі: гэта паступленне біягенных і забруджвальных рэчываў, крыніцамі якіх служаць сялібныя тэрыторый (населеныя пункты), сельскагаспадарчыя ўгоддзі, рэкрэацыя.

Арнітафаўна водных экасістэм нацыянальнага парку пададзена, галоўным чынам, шырока распаўсюджанымі відамі: вялікая паганка Podiceps cristatus, лысуха Fulica atra, срабрыстая чайка Larus argentatus, драздавідная чаротаўка Acrocephalus arundinaceus. Аднак, высокая доля і відаў птушак, якія ахоўваюцца: чорнаваллёвая гагара Gavia arctica, вялікая белая чапля Egretta alba, арлан-белахвосты Haliaeetus albicilla, шызая чайка Larus canus. Існуючы краявідны склад птушак у цэлым характэрны для алігатрофных азёр поўначы Беларусі. Адносна нізкая шчыльнасць і нізкая хуткасць размнажэння ў птушак, хутчэй за ўсё, з'яўляецца вынікам павышанай рэкрэацыйнай нагрузкі і трывожнасці птушак у перыяд размнажэння на азёрах нацыянальнага парку.

Стан відаў раслін, якія ахоўваюцца, - па выніках маніторынгу

Сетка маніторынгу відаў раслін, якія ахоўваюцца, на тэрыторыі Нацыянальнага парку «Браслаўскія азёры» складаецца з 16 пастаянных пунктаў назірання. Праведзена ацэнка жыццёвасці 12 відаў сасудзістых раслін, якія ахоўваюцца, 2-х лішайнікаў і 2-х відаў мохападобных, занесеных у Чырвоную кнігу Рэспублікі Беларусь: кураслеп лясны Anemone sylvestris, лілея кучаравая Lilium martagon, грушанка аднакветкавая Moneses uniflora, прастрэл расчынены Pulsatilla patens, тайнік сэрцападобны Listera cordata і яйцападобны Listera ovata, кізільнік чарнаплодны Cotoneaster melanocarpus, мякатніца адналістая Malaxis monophyllos, шпажнік дахоўкавы Gladiolus imbricatus L., сцягняк Бенекена Bromopsis benekenii, аўсяніца высокая Festuca altissima All., лук мядзведжы, ці мядзведжая цыбуля Allium ursinum L., лабарыя лёгачная Lobaria pulmonaria, цэтрэлія цэтрарыепадобная Cetrelia cetrarioides, рычыя жалабатая Riccia canaliculata Hoffm. і псеўдабрыум цынклідыяпадобны Рseudobryum cinclidioides (Нueb.). Пры гэтым 5 ППН закладзены для ацэнкі стану 5 відаў, што адносяцца да II-ой катэгорыі неабароненасці, 6 ППН ахапляюць 6 відаў, якія ахоўваюцца, што адносяцца да III катэгорыі неабароненасці і на 5 ППН ацэнены стан 5 відаў, якія адносяцца да IV катэгорыі неабароненасці.

Па выніках маніторынгу жыццёвы стан большасці ацэненых цэнапапуляцый (далей ЦП) відаў сасудзістых раслін, што адносяцца да розных катэгорый неабароненасці, характарызуецца як «сярэдні» і «высокі» (балы 4-5 з 5). Фітацэнатычная сітуацыя ў большасці месцажыхарстваў ацэньваецца як нармальная. Асноўнымі фактарамі пагрозы для даследаваных ЦП і месцаў іх вырастання з'яўляюцца прыродныя сукцэсіі і рэкрэацыя. Ступень праявы негатыўнага ўплыву на стан аб'ектаў маніторынгу ў большасці выпадкаў мае месца ў слабой (бал 1) ці ўмеранай ступені праявы (бал 2).